Các nguồn bức xạ đang được sử dụng rộng rãi trong y tế, công nghiệp, nông nghiệp và nghiên cứu. Chúng có thể bị mất, bị lấy cắp hoặc vượt ra khỏi sự kiểm soát thích hợp và điều này có thể dẫn tới những tổn thương cho những người đã tiếp xúc với chúng.

Các tai nạn bức xạ không nhiều. Thống kê cho thấy rằng trong khoảng thời gian từ 1944 đến 1999 trong 405 tai nạn trên toàn thế giới, khoảng 3000 người đã bị tổn thương, trong đó 120 người chết (tính cả 28 nạn nhân Trécnôbưn). Trong một vài năm gần đây số lượng các tai nạn và sự cố liên quan đến nguồn bức xạ đã gia tăng. Thông thường nạn nhân của những sự cố như vậy không ý thức được rằng mình có thể đã bị chiếu xạ. Các hậu quả y tế  của những trường hợp này trước tiên có thể được quan sát bởi các bác sĩ đa khoa (GPs), bác sĩ da liễu, bác sĩ huyết học, chuyên gia về bệnh truyền nhiễm và các bác sĩ  khác, nhưng việc chẩn đoán có thể không rõ ràng ngay. Việc thiếu kiến thức về hậu quả chiếu xạ là một trong những nguyên nhân chính là tại sao nhiều tổn thương bức xạ không được sớm nhận biết để có thể điều trị hiệu quả nhất. Do đó, các cơ quan y tế và những người làm công tác y tế cần được chuẩn bị cho tình huống có thể xảy ra kiểu này.

Các loại chiếu xạ có thể xảy ra do một sự cố là gì?

Chiếu xạ có thể là

- Chiếu từ ngoài vào cơ thể, trong trường hợp này có thể chiếu vào toàn cơ thể hoặc giới hạn vào một phần lớn hoặc nhỏ của cơ thể, hoặc

- Chiếu trong do nhiễm các chất phóng xạ, bởi ăn uống, hít thở hoặc dính vào những chỗ trầy xước, vết thương.

Chiếu xạ có thể là cấp tính, liên tục kéo dài hoặc gián đoạn.  Chiếu xạ có thể xảy ra độc lập, hoặc có thể kết hợp với các tổn thương khác, như chấn thương, bỏng nhiệt, v.v..

Nhận biết các tổn thương bức xạ qua những biểu hiện lâm sàng của chúng

Sau khi bị chiếu xạ do tai nạn ở mức liều cao (high-level accidental exposure to radiation), các tổn thương tiến triển theo thời gian, theo các giai đoạn nhất định. Thời gian của từng giai đoạn xảy ra phụ thuộc vào liều bức xạ. Các liều thấp không gây ra các hiệu ứng có thể quan sát được.

Một quá trình diễn biến điển hình sau khi bị chiếu xạ toàn thân từ một nguồn bức xạ xuyên thâu gồm giai đoạn tiền khởi với các triệu chứng như buồn nôn, nôn mửa, mệt mỏi và có thể sốt kèm tiêu chảy, tiếp theo là một thời kỳ ủ bệnh với thời gian khác nhau, đặc trưng bởi các triệu chứng viêm nhiễm, chảy máu, bệnh dạ dày và ruột. Các vấn đề trong thời kỳ này là do sự thiếu các tế bào máu, và nếu liều bức xạ cao hơn, là do mất các tế bào thuộc hệ thống dạ dày – ruột.

Chiếu xạ cục bộ, tuỳ thuộc liều chiếu, có thể sinh ra các dấu hiệu và triệu chứng tại vùng bị chiếu như là ban đỏ, phù nề, bỏng rộp khô và ướt, tróc vảy, đau đớn, hoại tử hoặc rụng lông. Những tổn thương da cục bộ tiến triển chậm theo thời gian – thường là hàng tuần hoặc hàng tháng – có thể trở nên rất đau đớn và khó điều trị bằng các phương pháp thông thường.

Chiếu xạ một phần cơ thể  dẫn đến một tập hợp các triệu chứng khác nhau như trên đã đề cập, kiểu và độ trầm trọng phụ thuộc vào liều bức xạ và thể tích phần cơ thể bị chiếu. Các triệu chứng bổ sung có thể quan hệ với vùng mô và các cơ quan liên quan.

Thông thường là không có các triệu chứng sớm liên quan đến nhiễm xạ trừ phi lượng phóng xạ hấp thu vào cơ thể là rất cao, mà trường hợp này đặc biệt hiếm. Nếu điều này xảy ra, thường sẽ dễ nhận thấy đối với người liên quan. Do đó, mục tiêu của tờ rơi này nhằm vào chiếu xạ ngoài từ các nguồn bức xạ.

Các câu hỏi chính đối với bệnh nhân (khi làm tiền sử bệnh chi tiết với nghi ngờ bị chiếu xạ) là gì?

- Ông (bà, ...) đã bao giờ nhặt được hoặc tiếp xúc với một vật bằng kim loại không rõ là gì chưa? Nếu có thì ở đâu, lúc nào và như thế nào?

- Ông (bà,...) đã bao giờ nhìn thấy dấu hiệu “có phóng xạ” (chẳng hạn ở trên một bao bì) chưa  ?

- Có các triệu chứng tương tự trong các thành viên gia đình hoặc đồng nghiệp của ông (bà,...) không?

- Ông (bà,...) có biết làm thế nào mình bị tổn thương thế này không?

Bác sĩ cần làm gì nếu nghi ngờ có tổn thương bức xạ?

- Nếu bệnh nhân bị tổn thương hoặc bệnh tật thông thường, cấp cứu và điều trị như yêu cầu bình thường. Lưu ý rằng bức xạ không gây ra các triệu chứng sớm đe dọa đến tính mạng.

- Cần biết là một người bị tổn thương do bức xạ không đe dọa đến sức khoẻ của bác sĩ.

- Không đụng chạm vào bất kỳ vật lạ nào thuộc sở hữu của bệnh nhân; di chuyển các bệnh nhân và nhân viên sang phòng khác cho đến khi chuyên gia an toàn bức xạ xác định được vật lạ là gì.

- Nếu nghi ngờ có nhiễm bẩn phóng xạ, cần tránh sự lan rộng của chất phóng xạ bằng cách thực hiện quy trình cô lập. Liên hệ với cơ quan an toàn bức xạ hoặc cơ sở dịch vụ để kiểm xạ.

- Thực hiện ngay việc thử máu, lặp lại 4-6 giờ một lần trong một ngày. Tìm sự sụt giảm số tế bào bạch huyết (lymphocyte) trong máu nếu việc chiếu xạ vừa xảy ra. Nếu số tế bào máu trắng và tiểu huyết cầu (platelet) ban đầu tại cùng thời điểm thấp một cách bất thường, cần xem xét khả năng đã bị chiếu xạ cách đây 3-4 tuần. Việc thử máu bổ sung hàng ngày sẽ là cần thiết.

- Thông báo cho cơ quan y tế và cơ quan quản lý  an toàn bức xạ nếu chẩn đoán hoặc nghi ngờ có tổn thương bức xạ.

Các chẩn đoán khác nhau về tổn thương bức xạ

Xem xét tổn thương bức xạ với các chẩn đoán khác nhau nếu bệnh nhân có các biểu hiện sau:

- Tường thuật lại các tình huống có thể dẫn tới chiếu xạ (ví dụ: đã làm việc với kim loại phế liệu).

- Buồn nôn và nôn mửa, đặc biệt là kèm theo ban đỏ, mệt mỏi, tiêu chảy và các triệu chứng khác không giải thích được bằng các nguyên nhân khác như nhiễm khuẩn đường ruột, ngộ độc thực phẩm và/hoặc dị ứng thuốc.

- Thương tổn da không do bỏng nhiệt hoặc hóa chất, hoặc bị côn trùng cắn, hoặc có bệnh sử về da hoặc dị ứng thuốc, nhưng với sự bong vảy và rụng lông trong vùng bị chiếu đã xảy ra ban đỏ 2-4 tuần trước.

- Rụng lông hoặc có vấn đề về máu (như là đốm máu, chảy máu răng hoặc mũi) với một bệnh sử buồn nôn và nôn mửa 2-4 tuần trước đó. 

Một số lời khuyên cho việc ứng phó

- Cần phải có từ trước các số điện thoại của cơ quan y tế, cơ quan quản lý an toàn bức xạ và cơ sở dịch vụ an toàn bức xạ (và cập nhật các số điện thoại này).

- Tin cậy vào các thông tin chuyên môn, hường dẫn của cơ quan y tế quốc gia và của cơ quan quản lý an toàn bức xạ và giúp đỡ ứng dụng các khuyến cáo của họ.

Nguồn: Tài liệu phổ biến của Cục Kiểm soát và an toàn bức xạ, hạt nhân